SECÓONDA PÀART DE’L PRÌM CÀANT DE L’ENÈIDE | Agostino Melega
Vénere la gh’àa mìia supurtàat de vedìil lamentàase amò
e cùšé la s’è mìsa lée a ciciaràa, pròpia in méša a’l so dulùur:
“Sòo mìia chi te séet, ma crèdi mìia che te sìa
udiùus a i Celèst, dàto che te séet vegnìit
a la citàa de i Tìiri. Và avàanti per la to stràada
e và infìna al palàs de la regìna. Pódi bèle dìte
se i me genitùur i s’è mìia sbaliàat a insegnàame
a strulegàa – che i to cumpàgn j è sàalf
e la flòta l’è a’l sicüür, sbürlàada in de ‘n pòst serèen
da ‘l cambiàa de i vèent. Vàarda cùma j è cuntèent
chéi dùdes cìigni, che l’àquila de Giòove intàant
che la vegnìiva šó la gh’ìiva sparpajàat per l’àaria:
adès i se vèt, in lóonga fìila, o a catàa el pòst
dùa fermàase o a vardàa bèen sèemper chél pòst lé.
Cùma chéi cìigni che i se divèert a sbàter j àale,
cun tàanta giòja e i vùla in cìircol, e i càanta,
cušé le to nàavi e i to sòci o j è bèle rivàat in pòort
o j è adrée a rivàaghe cun le so véele bèle tiràade.
Và dòonca avàanti sèensa paüüra,
pòorta sicüür i to pàs indùa la stràada la te mèena!”
La gh’àa dìt cušé, e intàant che la se giràava indrée
la gh’àa fàt véder el so còl meraviliùus,
i so cavéi prüfümàat d’ambròošia i gh’àa mandàat
fóora un prüföm celestiàal, la véesta la s’è verìida
fìna ai pée: la gh’àa fàt véder cùma se móof
na véera Déa in de’l caminàa. Enéea el gh’àa
ricunusìit so màader in de’l vedìila andàa vìa
e alùura el gh’àa dìt: “Catìiva àanca té,
perché sügütet a tóo de bàla to fióol
cu’l metìite in màaschera? Perchè pódi mìia strenšìite
la màan, sentìite parlàa, rispóondete sèenza sguarnàame?
Intàant che’l dišìiva cušé el s’è muìit vèers le luntàane müüra.
Vénere la gh’àa mìs intùurno a i viandàant n’àaria spèsa,
e la gh’àa metìit adòs en vèl de fümàana perché nisöön
el pudès védei o tucài o fermàai o dumandàaghe le rešòon
de’l so arìif. Alùura la Déa l’è vulàada fìna a Pàafo,
la gh’àa vìst amò chél pòst incantàat dùa i gh’àa costruìit
in so unùur en gràn tèempli, e dùa cèent altàar
profümàat de fréesche ghirlàande i brüüša incèens.
** CARTÀGINE
Enéea e Àcate intànt j àandava in frésa
lóonch ‘l sentéer. E bèle j éera insìma a na muntagnóola
che gh’éera didrée a Cartàgine, pròpia davanti a la ròca
che gh’è en pòo püsèe in bàs. Enéa el vàarda meraviliàat
i palàs (tèemp indrée j éera cašòt), le pòorte, el bašamèent
de le stràade. I Tìiri, pièen de vója, i tribùla cun en gràan sàm;
quaidöön el svàalsa le müüra, i mèt in pée la ròca
e a màan i móof de le ròce; de j àalter i decìit
el pòst dùa méter sö la pròpia cà e intùurno
i ghe dišégna en sùulcher, de j àalter j élec i giùdici,
le càriche pübliche e in “sàacris” (14) el senàat;
quaidöön el scàava en pòort, àalter in prufunditàa
i gèta le fundasiòon de ‘n teàter (15) o i fa végner fóoa
da de i blòch de préeda de le culòne smišüràade,
che j è po' j urnamèent altìsim de le scéene de’l dumàan.
Cušé se móof j àave a ‘l inìsi de l’estàat
per la campàgna fiurìida, sóta ‘l sùul, e le fà la róonša,
quàant le pòorta a l’àaria chéle picenìne
o le cundèensa el méel spantegàat o le càta chél che
ghe pòorta le àaltre laurèente, o quàant – mìse in fìila –
le slògia de cà la ràsa de i màs’c che vàal nièent:
töte j è a bòt, el méel nóof el prüföma de tìimo.
“O fürtünàat chéi ch’ìi vèt le so müüra bèle in pée!”,
el dìis Enéea, intàant che’l vàarda i téc de la citàa.
Sguarnàat magicamèent da la fümàana, el véen avàanti
in méša a la gèent e nisöön el riès a vedìil.
In de’l més a la citàa gh’éera en buschèt cunsacràat
che ‘l parìiva sguarnàt da n’ óombra gràanda:
chì tàanti àn prìma i Fenìici, ficàat sö la custéera
da j òonde e da’l vèent, i gh’ìiva truàat sóta tèra
el segnàal pensàat da Giunóone: el cràni de’n cavàl
pièen de brìio (‘n augüüri sicüür che el pòpol nóof en dé
el sarès stàt fòort in guèra e bèen mìs per tàanti sécui.
Didóone la gh’ìiva fàt méter sö en gràan tèempli a Giunóone
pièen de na möcia de tešòor e cun la prešèensa de la Déa;
la gh’ìiva j ingrès de bróons e indùa se pògia j architràaf*. *stipiti
De le gràan pòorte de bróons le giràava sö i pòlech.
Enéea el gh’àa vìst na ròba che per la prìma vòolta
la gh’àa fàt andàa vìa le so paüüre, e la gh’àa fàt pensàa
cun fidücia a’l dumàan. Intàant che’l vàarda el tèempli,
sèensa fàase scapàa nièent, e el spéta che riivi
la regìna, el vàarda cun amirasiòon le fürtóne de la citàa
e el s’è rèent cöönt de cùma el tribüléeri el se móova chì,
èco che ‘l l’àa culpìs na séerie de pitüüre che pàarla de la
guèra de Tròoja, bèle famùuša in töt el móont. El vèt
j Àtridi, Prìamo e ‘l Chìle, töti nemìch ‘l öön cun ‘l àalter.
Alùura el se féerma caragnèent e el gh’àa dìt: “O Àacate,
gh’éel in de’l móont en sìit che el sàga mìia pièen
de la nòostra disgràasia? El chì Prìamo! Àan chì
se pàarla bèen de lüü, àan chì se piàans per la so sfürtöna,
j è làagrime che le và dèenter a töte le ròbe de’l móont
e töti i cóor i tùca i travàj de j òm. Làsa stàa töte
le to paüüre: sùuntum famùus, e chéesta la sarà
la nòosta salvésa”. Intàant che’l dišìiva cušé
el se impienìiva l’ànima de figüüre vóode, cun la fàcia
bagnàada da’l piàanšer. El vedìiva da na pàart i Gréeci
che sóta Tròoja i scapàava cun adrée i giùuen Trujàan,
da chel’àaltra pàart el vedìiva i Frìigi cun didrée Achìle
muntàat sö’l càr da guèra, cun ‘l èelmo crestàat.
Da n’àaltra pàart el gh’àa vìst a caragnèent le tèende
biàanche cùma la néef de Réešo (16), e Dioméede
töt pièen de sàanch che, quàant el gh’è ‘ndàt a dòs
a tradimèent in de’l prìm pìišol, el purtàava i so cavài
briùus a’l so acampamèent prìma amò che i gh’èes
tastàat l’èerba de Tròoja, e bevìit l’àaqua de’l Xàanto.
Da n’àaltra pàart Tròoilo, en pòoer regàs
mìia en gràado de sfidàa nisöön, che’l s’è vìst
davàanti Chìle el gràant, e el gh’àa mulàat la spàada.
L’éera purtàat vìa da i so cavàj, pindulèent da’l càr,
a cuciòon, el tegnìiva amò in màan le rédene;
la téesta e i cavéi ch’ìi strisiàava in tèra,
la làancia giràada che la rigàava la pùulver.
Intàant le dóne trujàane cun i cavéi mulàat
le ‘ndàava a’l tèempli de la nemìiga Pallade
e pìeene de tristésa, i l’àa süplicàava, intàant che
le se dàava de le tìighe a’l stómech cun le màan,
e le ghe ufrìiva en mantél presiùus:
la Dèa la giràava la téesta, j óc sbasàat vèers la tèra.
Achìle, dòpo vìighe tiràat adrée trè vòolte
Ètore intùurno a le müüra de Tròoja, el na vendìiva
a pées d’òor chél pòoer còorp marturiàat. Enéea
quàant el gh’àa vìst el còorp de ‘l so amìich, el so càr,
el so cadàaver e Prìamo che’l slungàava le màan
bùne a nièent, el gh’àa mandàat fóora en lamèent.
Pò el s’è mìs amò a cumbàter in de’l més de la batàalia
cun j invašùur inséma a i so suldàat de l’urièent
e a j armàat de’l néegher Memnone (17). Pentisilea rabìida (18)
la cumandàava le Amàsoni cu i so scüüt fàt a löna;
la gueriéera véergine - na cintüüra d’òor
söta le téte squèerce - la gh’ìiva el fóoch adòs in de la möcia
e ghe piašìiva fàala fóora cun i gueriéer püsèe curagiùus.
-Sacro perché rappresentava la sacralità dello stato ed era depositario delle leggi.
-Teatro: non bisogna stupire se tra le prime costruzioni ci sia anche il teatro, che nell’antichità era una delle manifestazioni collettive più celebrate e più significative per quanto riguarda il costume e la civiltà di un popolo.
-Reso, re della Tracia, venuto in soccorso di Troia, ebbe notte tempo l’accampamento devastato da Achille e Diomede.
-Memnone: secondo Esiodo era figlio di Titone e dell’Aurora. Prese parte alla guerra troiana e cadde sotto la spada di Achille.
-Piange ogni giorno la sua morte la madre e le sue lagrime si mutano in rugiada. La leggenda narra che la statua che lo raffigura, dia un suono dolcissimo all’apparire dell’alba.
-Pentesilea: figlia di Marte e regina del popolo guerriero femminile delle Amazzoni. Anch’ella fu uccisa da Achille.
* ENÈEA L’INCÓONTRA DIDÓONE
Intàant che ‘l trujàan Enéea el vàarda chéeste scéene
pràan bèle e pò ‘l sà pö ‘sa dìi, tàant ‘l éera in òoca,
la regìna Didóone, bèla fóora de mišüüra,
la se pòorta avàanti vèers el tèempli in méša a de i giüinòt.
Cùma fà Diàana quàant la cumàanda i bàj sö le rìive
de l’Euròora o sö i turnàant de’l Cìinto e mìla Oréadi
la se mèt intùurno e le ghe và adrée (la Déa
la véen inàans, la faréetra sö ‘l fiàanch, püsèe vàalta
de töte le àaltre Nìinfe, e Latùna la góot
in de’l segréet de’l cóor): cušé Didóone, cuntèenta,
la caminàava in méša a i sóo, e la ghe fà frésa sö i lauràa
per el règn che véen sö. Pò la gh’àa ciapàat pòst sö ‘n tròono
pròpia in méša a’l santüàari, davàanti a la cèla
de la Déea, cun töt atùurno le so guàardie sièelte.
La regìna l’éera adrée a giüdicàa, la cüràava
la giüstìisia e la fìiva fàa in de la manéera giöösta
i lauràa, quàan’ a l’imprüìiša Enéa el gh’àa
vìst rivàa in méša a tàanta gèent Antéo, Segèesto,
el fòort Cloàanto e de j àalter Trujàan
che ‘l néegher tempuralòon el gh’ìiva spantegàat
in de’l màar e ‘l gh’ìiva ficàat luntàan sö spìage divèerse.
I s’è meravilìàat in de’l stès tèemp lüü e Àcate, cunfundìit
fra la cuntentésa e la paüüra: i brüšàava da la vója
de strenšìighe le màan, ma, a savìi mìia cùma la se sarès
giràada la menàada, el jà distüürba. I stà schìs,
quarciàat da la nìigula, a spetàa che sòort tucarà
a i so cumpàgn, a sèenter in che spiàgia
i gh’àbia lasàat la flòta, e perché i sìa vegnìit lé
òm catàat fóora da töte le nàavi – a impluràa pietàa,
intàant ch’ìi ‘ndàava vèers el tèempli in méša a’l vušamèent de la gèent.
Quàant j è ‘ndàt dèenter e i gh’àavìit el permès
de parlàa a Didóone, Ilionéeo, el püsèe garantìit,
el gh’àa cuminciàat a dìi cun càalma: “ O regìna, che Giòove
el t’àa permès de fundàa na nóova citàa
e regnàa sö pupulasiòon süpèerbe, nuàalter pòoer
Trujàan, sbatìit da i vèent per ògni màar, végnum chì
a süplicàate: dàa mìia el permès de dàa fóoch a le nàavi,
rispàarmia en pòpol a pòst, pèensa bèen a’l nòoster càašo
cun atensiòon e pietàa. Sùuntum mìia vegnìit chì
a diströger cun j àarmi i Penàati de la gèent de la Lìibia,
e gnàanca a rubàaghe la ròba, per scapàa jà in màar
cùma d’i piràati: sùuntum mìia cušé catìif, e gnàanca póol
permetìise tàanta süpèerbia en pòpol che ‘l è stàt casàat sóta.
Gh’è in méša a’l màar na tèra che i Gréeci i ciàma Espéeria,
cun de la gèent armàada mìia de rìder, cun i càamp che böta
ògni bèen; en tèemp ghe stìiva j Enòotri, e se dìis
che i so disendèent i l’àbia ciamàada Itàalia
da’l nùm de ‘n so rè. Lé vurìivum andàa...
Quàant a ‘n cèert mumèent Oriòone preputèent (19), vegnìit
fóora da’l màar, el n’àa ficàat sö l’àaqua bàsa e pò ‘l gh’àa
sbatìit in de l’àaria di ventòon che i n’àa purtàat luntàan.
El màar el n’àa fàt a tòch, in méša a jòonde e scòogli paurùus:
sùuntum rivàat in pòochi a la vòostra riviéera.
Ma che gèent éela la tùa? Che manéera éela chéesta
de impedìine de méter i pée a téra e de stàa lé
sö la spiàgia? Perché fàane la guèra? Se tegnìi mìia
cöönt de’l gèner ümàan e de j òm armàat,
gh’ìi de vìighe paüüra alméeno de i Dèei che i ricòorda e
i giüdica el bèen e el màal. Enéea, l’òm püsèe a pòst, pietùus,
valurùus de töti i murtàai, ‘l è ‘l nòoster rè. Se i Fàati
i la tèen amò in vìta, se ‘l respìira, se amò
el ripòoša mìia in méša a j óombre catìive de la mòort,
gh’ùm paüüra de nièent; e gnàanca te gh’àaret de pentìite
de vìighe garegiàat cun lüü in gentilésa. Gh’è de le
citàa e de j armàat de Tròoja àan in de’l paées d’i Siciliàan,
indùa régna el famùus Acèeste de sàanch trujàan.
Làsene tiràa a rìiva la flòta tarucàada da i vèent,
per metìila a pòst cun de’l lègn tajàat da le buschìne,
fabricàa d’ì rèm; per pò pàarter cuntèent
vèers l’Itàalia e ‘l Làasio, se gh’arùm la furtöna
- truàat el re e i cumpàgn – de ‘ndàa vèers l’Itàalia.
Se gh’è pö la manéera de salvàate, se ‘l màar de la Lìibia
el t’àa tiràat sóta, o bòon Enéea, bravìsim pàader de i Trujàan,
se gh’è mòort àanca Jùulo nòosta speràansa de’l dumàan,
andarùm alméeno in Sicìilia, da dùa stìivum bèen e
da dùa sùuntum partìit, pudarùm véder el rè Acèeste!”.
Cušé parlàava Ilionéeo e töti i Trujàan i dišìiva de sé cu’l còo.
Alùura Didóone, sbasàat j óc a tèra, la gh’àa dìt:
“Gh’ìi mìia de vìighe paüüra, stripèe fóora da’l cóor i bröt penséer.
La düüra sitüasiòon, i rìs’c che gràava sö Cartàgine,
che ‘l è nóoa e gnamò bèen impiantàada, i me òbliga
a vìighe de le paüüre, cun la diféeša d’i cunféen
in ògni àangol cun de le guàardie bèen armàade.
Chìi cugnùs mìia la ràsa de Enéea, Tròoja, el valùur, j éeroi,
l’incèendi che ‘l gh’àa fàt finì na guèra cušé gràanda?
J è mìia düür de ànim i Tìiri, el Sùul el fàa ‘ndàa
i so cavàj mìia tàant luntàan da la me citàa
e el riès a méter el calùur de la pietàa in de i cóor
de la me gèent e àanca a mé. Ve faròo andàa jà
sicüür, ve darò na màan in töte le manéere, sìa che
gh’èsus vója de cercàa la gràant Espéeria e le tère
sàacre a Satùurno, sìa che gh’èsus vója de ‘ndàa
vèers le spiàge d’Érice, da’l re Acèeste. Se pò vurarìi
fermàave in de’l me règn, gh’ìi de savìi che chéesta
citàa nóoa l’è vòostra: tirèe püür a sèch le nàavi,
e che mé faròo mìia diferèensa fra i Pùnici e i Trujàan.
Gh’ès el céel de vóorer che Enéea el füdes chì, purtàat
chì da’l stès vèent! Ad ògni manéera mandaròo
persùne fidàade a cercàa fra le rìive de’l màar,
e urdinaròo de vardàa bèen sö töta la tèra de Lìibia,
per véder se ‘l füdès riesìit a tucàa tèra
o magàari se l’è a šübianèent in de ‘n quàal bòsch o citàa.
Stà bùna! Enéea el pìio e el fòort Àcate da ‘n bèl pòo
i brüšàava da la vója de sbragàa ‘l nìigol.
E Àcate el gh’àa dìt a Enéea: “O fióol de Vénere
che cùša pèenset de fàa? Töt va bèen, te’l védet:
la flòta e i cumpàgn j è stàt catàat amò.
Màanca apéena Oróonte, che gh’ùm pròpia vìst
tiràat sóta da’l màar catìif: töt el rèst
‘l è precìis a chél che t’àa dìt to màader”.
El gh’ìiva apéena parlàat quàant na fümàana sòsula
che la jà sguarnàava, l’è ‘ndàta jà a l’imprüìiša
in de l’àaria lìbera. Enéea el parìiva ‘l sùul in de
la lüüs ciàara a la pàari de ‘n Dìo, belìsim in fàcia
(19) La costellazione di Orione portava le tempeste autunnali.
Cremona 25 maggio 2022
