L’ENÈEIDE IN DIALÈT CREMUNÉES . Traduzione di Agostino Melega (Cr) [Prima parte]

Agostino Melega affronta una nuova sfida: la traduzione dell’ Eneide in dialetto cremonese.

L’ENÈEIDE IN DIALÈT CREMUNÉES vegnìida fóra da la pèna de  Güstéen Melegòt

  Prìma de scuminciàa el viàc sö l’òpera de l’Enèeide, gh’ùm de parlàa ‘n brìis de chìi el l’àa scrivìida. Sarès a dìi de Publio Virgilio Marone, che da adès in avàanti ciamarùm sulamèent cu’l so prìm nùm in dialèt: Virgìilio.

   Nasìit in de’l mantuàan a’l tèemp de l’antìiga Róma, el 15 de utùber de’l 70 a. C., in de’n pòst ciamàat alùura Àandes e adès Piétole, Virgìilio ‘l éera fióol de na famìilia de agricultùur che stìiva pròpia bèen de bursél. Cušé de regàs al gh’àa pudìit  stüdiàa in de cèerte scóole de lüso: a Cremùna, a Milàan e dòpo àanca a Róma.

  Chì, in de la citàa etèerna, el gh’è ‘ndàt quàant el gh’ìiva cumpìit i quìindes àn e ‘l è stàt lé infìna a i vìint àn, indùa el gh’àa pudìit scultàa le lesiòon de retòrica de’n bravìsim maèester, Epìidio, inséma a i regàs de le famìilie püsèe aristucràtiche de la citàa. Fra chéesti fióoi gh’éera àanca en regàs che sarès diventàat imperadùur e pò àanca prutetùur de’l  stès Virgìlio: sarès a dìi Augùusto, che ‘l éera en pòo püsèe véc de lüü.

  A prupòšit de la puešia de Virgìilio, bišógna ricurdàase che l’è nasìida in de ‘l ambièent de chéi persunàc ch’ìi vegnìiva ciamàat alùura poetae novi. Fra de lùur el püsèe famùus ‘l éera ‘n àalter puéeta de la Vàl Padàana: sarès a dìi el verunées Catùlo.

  Indùa töta la gèent l’è restàada cun la bùca davèerta, ‘l è stàt quàant Virgìilio el gh’àa fàt cugnùser a i letùur i dées puemèt de le Bucòliche, scrivìit da’l 41 a’l 39 avàanti Crìst.  Chì, in chéeste pàgine, lüü el pàarla de la natüüra e de la vìta de i paišàan, i laurèent che sgubàava in d’i càamp de la so tèra mantuàana.

  In de j àn fra el 37 e el 30 a. C., Virgìilio el gh’àa scrivìit invéce le Geòrgiche sö indicasiòon de Otaviàano, che ‘l vurìiva la pàas in de chéj àn lé, la pàas de la so gèent a töte le manéere, apéena dòpo la guèra che gh’éera stàt cun Antòonio e Cleopàatra e la vitòoria utegnìida in de’l 31 a.C.

Sèemper sö indicasiòon e dešidéeri de l’imperadùur, che ‘l gh’ìiva dumandàat de scrìiver en poéema per la glòoria de Róma e de la so stésa persùna, el puéeta de Piétole el gh’àa pensàat de scrìiver, in de’l 19 a. C., l’òpera de l’Enèeide, che ‘l gh’àa mìia finìit de’l töt però, perchè la mòort  el l’àa purtàat jà el 21 de setèember, pròpia in chél àn lé, quàant ‘l éera adrée a turnàa indrée da ‘n viàc in Gréecia, indùa ‘l éera ‘ndàt a višitàa le tère che ‘l gh’ìia cantàat in de’l so poéema: l’Eneide.

 Chéesta ‘l è n’òpera gràanda, scrivìida in dùdes càant, i prìm sées sö ‘l mudél de l’Odissea. Chì Virgìilio el pàarla de’l viàc che Enéea el gh’àa fàt da Tròja a’l Làasio. Invéce in de j üültim sées càant el gh’àa scrivìit sö ‘l mudél de l’Ilìade, cun le aventüüre sèemper de Enéea, prìma che chéesto persunàc el se fermès per sèemper in Itàalia.

La guèra vìista da Virgìilio l’è na ròba bröta e urèenda, vardàada cun spavèent da chìi pròpia el la póol mìia véder. El puéeta el na pàarla perchè el spéerava che Augùusto el mantegnès la pàas per sèemper.

Ma adès l’è ùura de mucàala lé de ciciaràa e de s’cumìincia invéce a léger cuša gh’àa scrivìit Virgìilio in de’l prìm càant de’l so lìber famùs.

 

PRÌM CÀANT. Lasàada la Sicìilia, indùa el s’éera fermàat da Acèeste, che l’éera en persunàc de la so gèent trujàana, e che ‘l éera ‘ndàt lé cun de j àalter scapàat da Tròja, Enéa el s’è metìit in viàc cun i so sòci imbarcàat sö na vintìna de nàavi.

 Giunóone, che l’éera la so nemìiga püsèe carugnèenta, la gh’àa cercàat alùura, in töte le manéere, de metìighe el bàch in de le róode e de fàaghe ‘ndàa  de travèers el viàc. 

 Cušé la gh’àa dumàandàat a Éolo, el rè di vèent, de fàaghe en piašéer, cun la prumésa de dàaghe dòpo in mujéer la nìinfa Deiopéa, che l’éera bèla ‘me ‘l sùul.

 Éolo, sbrašelìit da la vója de vìighe chéesta regàsa meraviliùuša, el gh’àa pö capìit nièent e sübit el gh’àa mìs in pée en tempestàada màai vìista prìma, pròpia in de chél tucheléen de màar indùa se muìiva le nàavi de i trujàan scapàat vìa da cà.

 S’è vìst alùura ‘ste nàavi, cun i rèm s’cèpàat, balàa sèensa cuntròl, pròpia là in méša a le óonde in de ‘n màar rabiùus e catìif. Per furtöna la tempestàada l’è stàta fermàada da’l dìo Netùuno, che ‘l s’è metìit a ustiàa, cun de le parulàse, adrée a i vèent che i gh’ìiva pensàat,  sèensa el so permès,  de méter in pée töt chél badüél lé.

 Enéea l’è riesìit alùura a rìiva sö la còosta de la Lìbia, ma ‘l è rivàat lé cun apéena sèt nàavi. Chì,  finalmèent, ‘l è riesìit a truàa de mangiàa, dòpo vìighe cupàat sèt cèervi in de ‘n bòsch lé apróof.  Intàant Vénere, màader de Enéa, la gh’àa dìt a Giòove de cùma l’éera stàta catìiva Giunòone cun el so bèl fióol trujàan.

 Giòove el gh’àa sübit rispónt a Vénere de mìia preocüpàase.  E sübìt dòpo el gh’àa mandàat in frésa Mercùurio a Cartàgine, da Didóone, regìna de la citàa, per dìighe de fàa féesta a i trujàan rivàat da le so pàart.

 Vénere, intàant, travestìida in de ‘l bòsch da regàsa endàta a càcia, la se fà véder da Enéea e la ghe dìis el nùm de chéla tèra lé africàana. E la ghe cöönta àan la stòoria mìia tàan bèla e pièena de guài de la regìna Didóone. Pò el la quèercia in de ‘n nìigol inséma a’l so sòcio Àcate, che ‘l éera lé apróof.  Cušé i dùu i rìiva a Cartàgine sèensa ìser vìst da nisöön. Invéce lùur i póol vardàa bèen la citàa, che l’éra pròpia pràan bèla, nóoa nuèenta. E i la vàarda cun la bùca d’avèerta e ghe véen àan de piàanšer quàant i vèt pitüràada, sö i müür de la citàa, la stòoria de la so citàa. Sée, la stòoria de la guèra de Tròoja!

Dòpo ‘n pòo, se vèt vegnìighe incóontra Didóone e àan i cumpàgn trujàan de che j àaltre nàavi, che Enéea el credìiva bèle mòort o dispèers diùsa ‘nduè. Didóone la gh’àa dàt uspitalitàa a töti e la gh’àa dìt de ‘ndàaghe adrée in de’l so palàs. E cušé, töti cuntèent, i và a mangiàa inséma a la regìna.

 

Càanti la guèra,

    càanti ‘l òm che per prìm da Tròoja ‘l è vegnìit

in Itàalia, scapàat per vuluntàa de ‘l destéen

sö la spiàgia de Lavìinio. Per en pés, sèemper

turmentàat, e per tèra e per màar, da quaidöön de

‘l Olìimpo, per la ràbia màai finìida de la gràma Giunóone,

el gh’àa patìit tàanti àan in guèra: fìn’a quàant el gh’àa

fundàat na citàa e lasàat in de’l Làasio i Penàati de Tròoja,

che j è la radìis gluriùuša de la ràsa d’i Latéen de Àalba,

e de le müüra de Róma, la citàa süpèerba.

Càara Müüša, ricòordeme té le ragiòon de tàant

penàa dulurùus: ricòordeme l’uféeša e la vendéta

de la regìna de’l céel che la gh’àa vurìit fàa sufrìi

in töte le manéere ‘n òm famùus per la so buntàa.

I Celèst éei bòon de tégner in cóor, dòonca, na ràbia cušé gràanda?

 ***LA RÀBIA DE GIUNÓONE

     Gh’éera alùura na citàa antìiga, abitàada da i Tìiri,

cha la vardàava da luntàan l’Itàalia e indùa el Tévere

el finìiva in de’l màar: l’éera Cartàgine, na citàa siöra,

armàada da fàa paüüra. Se dišìiva che Giunóone

el la preferìiva a ògni àaltra tèra, perfìna a Sàamo*,                    *dove Giunone era nata

e che a Cartàgine la ghe tegnès j armàamèent

e àanca ‘l so càr. La Déa, alùura, la vurìiva fàaghe utégner,

se ’l Destéen* el füdeses stàt de l’idéa, ‘l impéeri de’l móont.    *dal Fato

Ma l’éera vegnìida a savìi che da’l sàanch trujàan

sarès nasìida na ràsa de gèent destinàata a ficàa šó

le müüra de Cartàgine; e che en pòpol fòort in guèra,

che cumandàava bèle tàante nasiòon, el sarès vegnìit

a purtàase vìa la Lìbia. Cùma dišìiva la stòoria che filàava le Pàarche.

Per paüüra de’l dumàan, sèensa desmentegàase la guèra

che la gh’ìiva mìs in pée sóta Tròja per i so bèi Argìivi,

Giunóone la gh’ìiva adòs amò tàanta ràbia,

inséma a ‘n dulùur gnamò pasàat: la gh’ìiva inciudàat,

infàti, dèenter in de’l cóor el giüdìsi de Pàride,

cun la carugnàada de la so belésa mìia cunsideràada,

e la vendéta vèers la ràsa trujàana, in unùur a Ganiméede (1).     *coppiere degli Dèi

Rabìida per töti ‘ste tòort, la Déa la tegnìiva luntàan da’l Làasio,

sbalutèent sö j óonde, i Trujàan scapàat da i Gréeci e da’l tremèent

Achìle: e lùur j éera muìit da’l destéen per ògni màar,

da tàanti e tàanti àn. L’èera pròpia na ròba cumplicàada, düüra e

incarugnèenta, fàa nàser la stòoria de la gèent rumàana.

 *Ganimede, figlio di Troe, re di Troia, che per la sua bellezza fu rapito da un’aquila inviata da Giove e trasportato in cielo perché servisse come coppiere degli dèi.

 ***ÉEOLO E LA TEMPÉESTA

     Apéena lasàat lé de vardàa la tèra de Sicìilia,

i Trujàan cuntèent i sistemàava le véele vèers el làarch,

intàant che le póonte  de brùuns le tajàava le óonde salàade.

Giunóone, che la gh’ìiva da sèemper in de’l cóor na ferìida,

quàant la jà vìst, la s’è dìta: “Duaròoi dòonca lasàa pèerder

la me ràbia e dìi che gh’òo perdìit, sèensa rièser

a mandàa fóora da i pée, da l’Itàalia, el rè de i Truiàan?

Ma la pèensa mìia a’l Destéen! Epüür Minèerva la gh’àa pudìit

incendiàa la flòta de i Gréeci e negàai töti in de’l màar

per le cùulpe sulamèent de öön: de Aiace d’Oileo!

Sèemper lée la gh’àa sbatìit šó da i nìigoi i lampès de Giòove,

e spantegàade le nàavi e mandàat in fürlòorum el maàr,

scumpaginàat in de l’àaria Aiàace che ‘l tràava só de le fiàme

da’l stómech impirlèent, per fàal pò infilsàa sö la sculiéera;

e mé, che vòo dinàans a töti i Dèei de l’Olìimpo,

suréla e mujéer de Giòove; mé che fòo la guèra da tàanti àn

sulamèent a ‘n pòpol, ghe rièesi mìia a inciudàal per sèemper.

Da chì in avàanti chi parlaràa bèen de la glòoria

de Giunòone, e pò ‘l digarà màai de fàa d’i sacrifìsi a i so àaltar?”

La Déa, che la tegnìva strenšìit chèesti penséer in de’l cóor,

incarugnìida de ràbia, l’è rivàada a l’Ìišula Eòlia,

règn de i nìigoi, na tèra pièena de i vèent püsèe rugnùus.

Chì, el rè Éolo el cuntròla in de na cavèerna grandìsima

le tempéeste püsèe bastàarde e i vèent dispetùus

che ‘l tèen prešunéer, càrich de cadèene gréeve tàant.

I se móof töti ch’ii pàar di diàaoi didrée a le sbàre

cun di vèers da tòor castràat che móof infìna le muntàgne;

Éeolo, cun in màan el bàch de’l cumàand, setìit sö ‘l ciümél,

el ghe fàa però ‘ndàa vìa el nervùus e el ja fà stàa bòon.

Se ‘l gh’èes mìia de fàa cušé, i vèent fresùus

i purtarès vìa per sèemper in de l’àaria

i màar, le tère e ‘l céel néegher e bröt.

Per la paüüra de ‘ste perìcol, Giòve che töt el póol,

el ja mìs saràat sö in de cèerte cavéerne, querciàade insìma

da de le gràan muntàgne, cun en rè a cumandàai

che’l savès, trà per trà, tegnìi o mulàai cun sicürésa.

Giunóone la gh’àa parlàat cun na süplica:

“Éeolo, scùulteme! Per el fàto che el Pàader de töti

nuàalter Déei, e rè de j òm, el t’àa fàt divèenta padròon

de töti i vèent per calmàa j óonde o fàale rivàa fìna a

le stéle, te gh’èet de savìi che na ràsa de gèent, che pódi

mìia véder, la nàviga in de ‘l màar Tiréen per purtàa

in Itàalia Tròja e i Penàat che i gh’àa perdìit la guèra:

méteghela töta cun i to vèent, màanda a pìch le nàavi,

o fàa pèerder in de’l màar i Trujàan carugnùus.

Mé gh’òo quatòordes Nìinfe, bèle de fàate giràa ‘l còo,

te daròo Deiópea, la püsèe carìna de töte,

la faròo töta tùa cun en grùp che se pudarà pö desligàa. 

E vóori, per el fàto che te mèet ütàat, che la stàga cun té

töta la vìta per fàate pàader de fiòoi bèei cùma pòochi”.

Éeolo el gh’àa rispundìit: “A té, Regìna, spéta decìider

chél che te vóot, a mé spéta fàa chél che te me dìšet.

In töte le manéere, el me règn te me l’èet dàat  té, cùšé

el me bàch de cumàand* e àanca ‘l aiöt de Giòove: ‘l è to mérit              *scettro

se me séti šó in d’i banchét in de’l céel, se sùunti el rè di vèent.

 

   Alùura Éeolo, cu’l pée de la làancia, el gh’àa picàat

sö ‘l fiàanch de la muntàgna e i vèent, in fìila stréta

cùma ‘n bataliòon de suldàat, j è rivàat da la pòorta

e i gh’àa fàt pióover töta la so ràbia in sö la tèra.

Éeuro, Nòoto e Àfrico, töti pàader de tempéeste,

j è piumbàat inséma sö’l màar e i l’àa rigiràat in àaria

per fàa ‘ndàa muntàgne de undàade cóontra le spiàge.

J òm i vušàava per la paüüra, le còorde de la nàave le cridàava.

D’i nìigoi i sguarnàava el céel e la lüüs a j óc d’i Trujàan:

se slargàava néegra la nòt sö ‘l màar. El céel el trunàava,

l’àaria ‘l éera pièena de föölmin e töt, in de àaqua e in de’l céel,

fìiva paüüra a i marinàar la mòort mìia tàant luntàana.

   A Enéea se giasàava fìna ‘l fìdech per la paüüra,

e cridèent el gh’àa svalsàat le màan vèers le stéle per dìi:

“O mìla vòolte beàat chi gh’àa vìit la furtöna

de móorer davàant a j óc de so pàader

sóta le müüra de Tròoja! O Dioméede (2), el püsèe fòort

de i Gréeci, gh’èsi pudìit móorer sóta i to cùulp de spàada

in d’i càamp de Ìilio, dùa, cupàat da’l fióol de Téeti,

el fòrt Ètore lè là stèench in tèra, indùa gh’è àan el gràant

Sarpedonte (3) e ‘dùa ‘l fiöm Simoènta (4) el gh’àa paràat jà

tàante de chéle àarmi e tàanti cadàaver de gèent eròica!”.

    In de ‘n mumèent na ràfica de’l vèent de tramuntàana

el cèentra la so véela e la svàalsa le óonde

fìna a’l céel. Se spàca i rèm, la prüa la gìira

e la nàave la pòorta el fiàanch vèers le óonde vàalte tantìsim;

na muntàgna d’àaqua la rìiva a ‘l imprüìiša.

I marinàar i pàar vulàaghe insìma, de j àalter i vèt

in méša a j óonde embriaghèente la tèra in fóont a’l màar;

la tempésta la rebàalta enfìna la sàbia.

Tre nàavi sbürlàade da Nòoto le se sbrìiša cóontra i scòogli

che la gèent de lé la ciàma Àare (periculùus in méša a’l màar)

cun en schenòon apéena sóta a’l màar (5)*.

Èeuro el sbüürla àaltre trè nàavi cóontra muntagnóole de sàbia,

e töt intùurno el ghe mèt na pìla de tèra e se sà mìia el perché.

‘N undòon gigantèsch el rìiva da in àaria sö la nàave,

davàant a j óc de Enéea, indùa gh’éera sö

i Lìici e ‘l fidàat Oróonte (6); el timunéer ‘l è stripàat

da’l so pòst e sbürlàat in màar a bèla fòorsa;

en gràant mulinél fà giràa la nàave per trè vòolte

fìna quàant de óonde fresùuše el j àa tìira šò in fóont.

Pòochi salvàat i nóoda in de ‘n màar gràant ‘me ‘l ünivèers,

spantegàat de chì e de là, fra i lègn che galegiàava, cun chél

che réestava d’i tešòor de Tròoja, e cun le spàade di gueriéer.

E bèle la tempéesta la gh’ìiva spacàat la nàave rüböösta

de Ilionéeo, inséma a chéle de’l fòort Àcate, de Abàante,

de’l véc Aléete: töti i póol nièent cóontra l’àaqua che rivàava

e le nàavi rumpìide e inturciàade le stìiva pö sö.

 *Diomede: figlio di Tideo, dopo Achille il più forte dei Greci, duellò con Enea sotto le mura di Troia. Fu salvato da morte soltanto per l’intervento della madre Venere

*Sarpedonte: re della Licia, alleato di Troia, fu ucciso in duello da Patroclo.

*Simoenta: uno dei due fiumi che attraversano la regione circostante Troia; l’altro era lo Scamandro.

*Are: sono scogli insidiosi, chiamati di Egimuro, al largo di Cartagine.

*Oronte era il capo dei Lici, alleati dei Troiani, amico fedele di Enea.

 ***LA MÀAN DE NETÙUNO

Intàant Netùuno, per el bajamèent de’l màar, el s’è intüfìit

che gh’éera stàta na tempéesta tremèenda,

cun l’àaqua màta fìin šó là, in de la sàbia de’l fóont. 

Gh’è vegnìit di bröt penséer: el gh’àa tiràat sö cun càalma ‘l còo

a livél de j óonde e el gh’àa vardàat töt intùurno,

e el gh’àa vìst la flòta de Enéea töta pèersa in de’l màar,

i Trujàan finìit sóta l’ àaqua e pò àan el céel rabìit me ‘n càan.

El gh’àa capìit sübit che gh’éera didrée la màan de Giunóne

e, ciamàat i vèent Èeuro e Šéfiro, el gh’àa dìt sübit:

“Ve végnela, töta chéla giavàana chì, da la vòostra ràsa

de Titàan, da i vòst bèi parèent? Vuàalter, bröt ventàs de la mišéeria,

gh’ìi àan la fàcia de tòla de fàa diventàa ciùch ciéel e tèra,

e purtàa in àaria e undàade gràand cóontra el me paréer!

Mé ve faròo... en cüül cušé! Ma ‘l è mèi che mé stàga càalmo:

ve darò na scurlìida n’àaltra vòolta, in de na manéera diferèenta.

Scapèe a la svèelta, andèe alùura a dìighe a’l vòster càpo

che a cumandàa in de’l màar e vìighe el tridèent che fà paüüra

‘l è tucàat in sòorta a mé e mìia a lüü.

O Éeuro, Éeolo el cumàanda apéena i sàs gigantèsch dùa gh’è

le vòostre cà! Che ghe végna àan le scalmàane

in de’l so palàs e el cumàandi püür in de la prešòon di vèent!”.

El gh’ìiva gnamò finìit de parlàa

che ‘l gh’ìiva bèle calmàat le óonde agitàade

e spantegàat in gìir i nìigoi, e mìs a pòst el sùul.

Tritóone e Cimòtoe (7) i gh’àa mìs inséma i so sfòors

 e i gh’àa liberàat le nàavi in séca sö i scòogli:

le stès Netùuno el j àa svalsàat cu’l so tridèent, e pò el gh’àa

verìit el pasàc in méša a i sabiòon e pò calmàat àan

el màar. Dòpo al gh’àa sfiuràat cun le róode legéere

le óonde cu’l so càr. Cùma sücéet de spès

quàant in méša a tàanta gèent s’ciòpa na rivòolta

e la šentàja la dà fóora de màt, vùla di sàs

e déle bràaše, e el rabiòon el fà spüréen a töte dò le màan,

èco però che i giargianées rabìit i vèt en persunàc

famùus per i so mérit e per la so buntàa

e alùura i tàas, i slóonga j uréce; chél là el ghe smóonta

cun le so paròole la cativéeria e l’intenerìs i cóor;

cušé el badüél in de’l màar el finìs quàant Netùuno,

intàant che ‘l vardàava el màar, sóta el céel serèen,

el vulàava só ‘l so càr ‘me ‘n guìindol, cu’i i cavài mulàat.

 

 *Tritone e Cimòtoe sono due aiutanti di Nettuno; il primo ne preannunziava l’arrivo soffiando in una grossa conchiglia; la seconda è una delle cinquanta Nereidi, divinità marine che aiutavano i marinai nel pericolo. La più famosa di loro fu Tetide, madre di Achille.

 ***I TRUJÀAN I RÌIVÀ SÖ LE SPIÀGE DE LA LÌBIA

I Trujàan, fiàch e sgnìch, i céerca de rivàa

a le spiàge püsèe višìne e cušé i se pòorta vèers la Lìibia.

En pòst en pòo sguarnàat el s’è verìit davàanti a n’ ìišula

che la se sàara sö, in dò pàart, tàa’me ‘n pòort: ògni óonda

de’l màar püsèe gràant la và a sbàter cóontra l’ìišula e,

rumpìida in tàanti céerchi, ‘l è mandàada indrée. A dèestra

e a mansìna la ròcia l’è bèla drìta e dùu scòogli i vàarda

‘me d’i mùuster le stéle in de’l cèel: sóta i so ciüméi,

per en bèl pòo de màar, le óonde le réesta silensiùuše.

In àalt gh’è ‘n sipàari de piàante töte a möc,

tàa’me ‘n bòsch de òombre néegre negrèente: a i pée de la

paréet de chél’àaltra pàart, sóta le ròce a meš’àaria, se vèer

na gròta indùa véen fóora na funtàana d’àaqua dùulsa,

gh’è di scragnéi de préeda vìiva: el pòst indùa gh’è stà le nìinfe.

Chì le nàavi le stà féerme, sèensa dùui tacàase a la rìiva,

sèensa n’àancura che ‘l ja lìighi cun en fèr a rampìin.

Enéea el rìiva cun apéena le sèt nàavi che gh’éera restàat

e i Trujàan, sbarcàat, jè diventàat màt per la cuntentésa

de tucàa tèra, e i mèt šó le tèende sö la spiàgia meraviliùuša

e i se slòonga šó in tèra töt inchiculèent de sàal.

Sübit Àcate el fà ciucàa dùu sàs per dàaghe fóoch

a le fóje e intàant el gh’àa müciàat atùurno

de la légna bèla séca. I Trujàan, fiàch per tàante sventüüre,

i tìira fóora da la nàave, cu’l furmèent endàt a màal,

le móole, intàant che i preparàava de sügàa a’l sùul

le biàade recüperàade da’l màar per mašenàale.

Intàant Enéa el se rampéga sö na ròcia e el vàarda

‘l urišóont per en bèl tòch de màar, cun la speràansa de

póder véder Antéo ficàat jà da’l vèent cun le so nàavi,

e le inségne d’i cumandàant Càpi e Càico sö le àalte véele (8).

Nisöna nàave gh’éera in vìista, ma tàch a la rìiva de’l màar

lüü ‘l vèt trìi cèervi chi giràava lé vešéen, cun didrée na möcia

de àalter che püsèe in bàs j éera adrée a mangiàa.

Enéea el se féerma e, cucàat in màan ‘l àarco e le fréce,

che ‘l fidàat Acate el se purtàava sèemper adrée, el gh’àa

cupàat i trìi cèervi che gh’éera davàanti a chéi j àalter,

che parìiva che i gh’ès tàanti bròch in téesta invéce de còorni.

Dòpo ‘l è curìit adrée cun le fréce a de j’àalter cèervi

in méša a i bòsch pièen de piàante e piantunéle, e

el gh’àa mìia lasàat lé de caciàa prìma de vìighe slungàat in tèra

sèt béstie bèle gràande, in de ‘n nömer precìis a chél de le nàavi. 

Turnàat in de’l pòort el gh’àa spartìit töt cun i so sòci trujàan.

El gh’àa dàt a töti àan el véen che gh’ìiva regalàat Acèeste

a i Trujàan in partèensa, in tàante àanfure, sö la spiàgia de la Sicìilia.

E cušé el gh’àa cunsulàat töti chéi che j éera šó de còorda.

“O càar i me sòci, sùuntum ‘bitüàat da ‘n bèl pés a la scarùgna néegra,

o me càar, che gh’ìi duìit mandàa šó d’i dispiašéer gràant ‘me ‘l móont;

en Dìo el digarà “muchèla lé” àan a chéesti guài! Cun mé

gh’ìi vìst, apróof apróof, el rabiòon de Scilla (9),

i scòogli che ciucàava in fóont a’l màar, e gh’ìi vìst

àan le ròce de i gigàant Ciclòopi. Fèeve coràgio, casèe jà

töte le paüüre: fóorse en dé sarà bèl ricurdàa chéesti guài.

In méša a tàante stòorie, in méša a tàanti perìcoi

‘ndóm vèers el Làasio, ‘ndùa el Destéen el ne farà véder

di pòst pròpia bèj e indùa, per vuluntàa de’l Destéen,

purtarùm amò in vìta la glòoria de Tròoja.

Mulèe mìia ‘l màs e stèe sàan per en dumàan püsèe bèl!”

Cušé parlàava Enéea. In méša a i bröt penséer,

el fìiva véder sö la so fàcia la speràansa, e el tegnìiva strenšìit

in de’l cóor i dulùur püsèe fòort. I so cumpàgn

i tribulàava entùurno a la selvagìna e a chél ch’ìi mangiàava.

I pelàava le béestie e i fìiva diventàa nüüda la càarne.

Quaidöön el la tajàava a tucheléen e, amò càalda,

el la infìilsàava  cun di feretéen, e de j àalter j impisàava ‘l fóoch

e i metìva sö la spiàgia de le caldéere de bróons.

Pò i se tìirava sö ‘l balelòt cu’l mangiàa, slungàat in sö l’èerba.

E i majàava càarne gràsa e i béeviva de’l véen véc.

Pasàada la fàm e netàat töt intùurno, i se mìs a ciciaràa

sö i cumpàgn dispèers,  cun la speràansa de catàai amò vìif

o invéce mòort, rivàat a la féen de töti i so màai,

bèle sùurt ad ògni vùus. El bràavo Enéea püsèe de j àalter

el piàanšìiva in cóor la féen de’l gluriùus Oróonte, chéla

de Lìico e de Amìico, e chéla de’l fòort Gìa e de’l fòort Cloàanto.

 

 *Antéo, Càpi e Càico erano i tre più importanti comandanti delle navi disperse.

*Scilla: bellissima ninfa, innamorata di Glauco e trasformata dalla rivale Circe in un mostro con sei teste di cane, che insidiava i naviganti che entravano nello stretto di Messina e li divorava.

 ***GIÒOVE E VÉNERE

      I lamèent j è finìit quàant Giòove, intàant che’l vardàava

šó da’ l cèel el màar, indùa vulàava le véele, e dùa gh’éera le

spiàge, le tère bàse, i popòi sparpajèent, el gh’àa fisàat àanca

j óc pròpia sö la Lìibia. E Vénere piagnùna, cun i laghermòon in

de j óc che lüšìiva, la gh’àa dìt:  “Òh té, che te móoet cu’l to cumàand

töt chél che sücéet in de’l móont, e te stremìset cu’i to föölmìn töta

la gèent, dìime cùša gh’àai fàt  cóontra de té el mée Enéa e i Trujàan,

e perchè a lùur se saràat sö l’ünivèers, dòpo tàante suferèense,

intàant ch’ìi vóol andàa in Itàalia. Té te gh’èet prumetìit

che ‘n dé, dòpo en bèl pòo d’àn, pròpia da chì, da’l sàanch

nóof de Tèeucro, vegnarà fóora i putèent Rumàan, padròon

cùma pòochi de töte le tère e de’l màar. Cuša t’àai fàt

per fàate cambiàa paréer? E mé che me cunsulàavi

cun la citàa de Tròoia spantegàada in tèra e de la so rüìna,

cu’l penséer de ’n bèl dumàan! Ma adès na gréeva sfürtöna

la s’è impigulàada adòs a chéi valurùus, sgagnàat da tàanti guài.

Té, che te séet el püsèe gràant rè de töti, quàant te farèet lasàa

lé i so dulùur? Anténore (10), scampàat a i Gréeci, el gh’àa

 pudìit traversàa ‘l Adriàtich e rivàa sèensa perìcol in de la tèra

de i Libùurni, fìn dòpo la surgìiva de’l Timàavo, che tàa’me

en màar rabìit el véen fóora da la muntàgna cun nóof bùche,

cun en gràn cincél, e el quàarcia i càamp cun n’àaqua canterìna.

Chì Anténore el gh’àa fundàat Pàadua, e mìs in pée

na culòonia trujàana, e pò el gh’àa dàt el so nùm a’l pòpol:

chì el gh’àa tacàat jà le spàade de Tròoja, chì el stà benóne

in de na pàas bèla e paciùuša. Ma nuàalter, che sùuntum

de’l to sàanch, nuàalter che te n’èet prumetìit de regnàa

in de’l céel, perdìide le nàavi (o scarùgna!) sùuntum lasàat

chì per nuàalter e tegnìit luntàan da le spiàge d’Itàalia  per

el rabiòon de na Déa. Cheschì sarèsel el prémi de la nòostra

buntàa, cheschì el nòoster règn nóof?”

 ***Antenore, di famiglia troiana, parente di Priamo, accolse propria dimora Menelao ed Ulisse, quando vennero ambasciatori a Troia per trattare della restituzione di Elena. Fu sempre fautore della pace con i Greci, ma non venne ascoltato per cui, si dice, che favorì il rapimento del Palladio da parte di Ulisse e persuase i Greci ad introdurre il fatale cavallo dentro le mura. Dopo la distruzione di Troia fuggì con alcune navi ed un gruppo di esuli, navigò lungo le coste della Dalmazia (Illiria) e dopo una lunga marcia nel paese dei Liburni, tra Dalmazia ed Istria, arrivò alle sorgenti del Timavo, erompenti da nove bocche del sottosuolo carsico, e si spinse sino al luogo ove oggi sorge Padova, da lui fondata, secondo la leggenda.

 ***LA PREDISIÒON SÖ RÓMA LA GRÀANDA.

     El pàader de töti, cun la so ghignàada che la fà stàa bòon el céel

e le tempéeste, el gh’àa sfiuràat cun en bašéen i làber

de la fióola e pò ‘l gh’àa dìt: “Vìighe mìia paüüra

o Citérea, ‘l è sèemper chél el destéen di tóo.

Te vedarèet la citàa e le müüra prumetìide

de Lavìnio (11), te svalsarèet el bòon Enéea

infìna a le stéle de’l céel: gh’òo mìia cambiàat paréer.

Lüü  (te ‘l digaròo, perchè te séet in penséer,

e te fòo la cunfidèensa cun i segréet de’l dumàan che rivarà)

el farà na gràan guèra in Itàalia, el metarà sóta

de i pòpoi curagiùus, el darà a la so gèent le légi giöste

e müüra rübööste, fìn a quàant, in de la tèersa estàat,

el regnarà sö töt el Làasio, e fìn quàant trìi frèt invèerniin

i sarà pasàat da’l dé de la vitòoria sö i Rùtuli.

Ma Ascànio, che adès el se ciàma Jùulo (‘l éera Ìilio

fìn tàant che gh’éera el tròono d’Ìilio), el cumpirà

trèent’ àn de règn en de’l pasàa di mées,

e pò el farà fàa San Martìin a la capitàal da Lavìnio a Albalóonga

che ‘l farà diventàa bèla fòorta cun déle müràje grandiùuše. 

Lé per trešèent àn cumandarà la gèent de Ètore

fìn a quàant la sacerdutésa Réa Sìilvia,

per l’amùur de Màarte, la gh’àa vìit dùu geméi.

Alùura Ròmolo, cuntèent de vìighe a i fiàanch

na pél de fémina de lùf (la so bàalia), el svalsarà, mìsa inséma

la so gèent, le müüra cunsacràade a Màarte;

el ciamarà la so gèent Rumàan, da’l so stès nùm.

A chél de’l so dumìni, ghe méti mìia cunféen de spàsi

e gnàanca de tèemp: gh’òo prumetìit ‘n impéeri infinìit.

E àanca Giunòone, la brütùna che adès

la spantéga da ògni pàart màar, tère e céel, la cambiarà

paréer in mèj, e cun mé la ghe farà di piašéer a i Rumàan

vestìit de tòoga, duminadùur de’l móont.

Vegnarà n’épuca, cu’l pasàa de j àn,

che i Rumàan i metarà sóta Micéene

e Ftìa, i duminarà vituriùus àan sö Àargo.

Da chéesta ràsa trujàana nasarà Giùulio Cesare

(da Jùulo véen el so nùm) che ‘l purtarà a’l màar de l’Ocèano

i cunféen de l’impéeri e la so glòoria fìna a le stéle.

Té, en dé, te ghe farèet céera in de ‘l Olìimpo

a’l gràant òm, gluriùs per le tère conquistàade in Urièent;

àanca lüü el sarà en Dìo, veneràat da j òm.

Alùura, finìide le guère, el sècul catìif

el diventarà bòon; Vèesta, la Lealtàa cu’ i cavèi biàanch,

Quirìino e so fradél Rémo i farà de le bùne légi;

e le pòorte de la Guèra le sarà saràade cu’l fèr

e cun d’i ligàm bèen strenšìit; là dèenter el Rabiòon sacrìlech,

setìit sö ‘n möc de strümèent de guèra, le màan didrée a la schèena,

ligàade cun de le tenàje de bróons, el vušarà de ràbia per nièent

cu’l sedasàa in manéera urèenda la bùca pièena de sàanch”.

El gh’àa dìt cušé e da ‘l céel in àaria el gh’àa spedìit el fióol de Màja

perché el gh’ès de sügerìi a i Trujàan l’uspitalitàa de la so tèra

e de le müüra nóoe de Cartàgine (sèemper che per càašo

Didóone, sèensa savìi nièent de’l Destéen, la gh’ès mìia de mandàai vìa!).

Mercùurio, in de ‘n vùl per l’àaria cun le so àale fresùuše,

el rìiva in de’n àtim a le spiàge de la Lìibia.

Sübit el mèt le ròbe a pòst, a töti el cumàanda e infàti

i Fenìici i se desmentéga töte le vóje de fàa de’l màal;

Didóone püsè de ògni àalter la mùustra di sentimèent

pacifìch e bòon per i trujàan che gh’è rivàat lé.

 ***VÉNERE E ENÉEA I SE CÀTA INSÉMA

      Intàant Enéea, che ‘l gh’ìiva pasàat töta la nòt

a pensàa cùša ‘l gh’ès de fàa, apèena nasìit el dé

el gh’àa decìis de andàa a véder i pòst nóof lé intùurno,

e a cercàa de capìi indùa el vèent el l’ìiva infricugnàat.

Se gh’ès de stàaghe de j òm o apéena de le béestie catìive

(perché el vèt de la tèra a véegher), e pò dìighel a i cumpàgn.

El sguàarna alùura la so flòta sóta le óombre de‘n bòsch,

dùa gh’éera na muntàgna verìida in méša, in de la manéera

che le piàante le ghe pudès cu’i ràm fàa na bèla òombra;

pò el và in fóont a i càamp in cumpagnìa de Àcate cun in màan

dùu giavelòt cun la póonta de fèr. In méša a ‘n bòsch el càta

Vénere Citérea, che la pàar na regasìna, armàada però tàa’me

na véergine de Spàarta, che la sumìilia töta a la Arpàlice

de Tràacia quàant la fiàca i cavài e la làsa indrée, in de la cùursa,

Euro cun le so àale. La tegnìiva, cùma i caciadùur de’l

so tèemp, tacàat a le spàle ‘n àarch fàcil da tégner in màan,

cun i cavéi lìber a’l vèent e cun i šenóc nüüt nüdéi, e la féen

de la véesta ligàada cun en grùp.

“O bèi giüinòt – la gh’àa dìt per prìma – gh’ìi fóorse vìst

pasàa de chì quaidöna de le me suréle,

armàada de faréetra, vestìida cun na pél de lìince

töta a màce, che curìiva adrée a vušèent

a ‘n cinghiàal che ’l scapàava jà cun la bùca pièena de s’ciöma?”

E el fióol: “Gh’òo mìia vìst e gnàanca sentìit

le to suréle, o bèla véergine. Che nùm gh’òoi de dàate?

La to fàcia l’è mìia de ‘ste bàande, la to bèla vùus

l’è mìia cùma chéla de le dóne che cugnùsi mé. O creatüüra

de’l céel, sèet Diàana e na Nìinfa? Dàane na màan, alùura,

e cunfòorta el nòst andàa dulurùus:

dàane na spiéega finalmèent de dùa sùuntum rivàat,

sóta che céel: sùuntum a šübianèent,

sbatìit de sà e de là da’l vèent e da j óonde gràande de’l màar,

sèensa savìi nièent indùa sùuntum rivàat e de chìi stà chì.

Sarùm cun tè in débit, e ‘n dé per nòostra màan

farùm tàanti sacrifìsi de béestie davàanti a i to altàar!”.

 “Me sèenti mìia dègna de chéesti unùur – la gh’àa rispòst

Vénere – Nuàaltre fióole de Tìiro pòortum sèemper

la faréetra e stivàai duràat bèi vàalt.

Chéesto ‘l è ‘n règn di Fenìici, de la citàa de Agenóre

vegnìida sö in tèra de Lìbia, dùa gh’è de la gèent 

bràava de fàa la guèra. La so regìna l’è Didóone, partìida en bèl dé

da Tìiro, da dùa l’è scapàada cun so fradél. Tàanta l’è

la cativéeria che lée la gh’ìiva patìit, lóonghe le so suferèense. 

Vóori cüntatele àanca se ‘n tucheléen apéena. Sichéo,

el padròon de tèra püsèe siör de töti i Fenìici,

l’éera el so spùus aduràat. Ma regnàava sö la citàa

de Sidóone el fradél de lée, Pigmalióone, catìif ‘me ‘l àj,

püsèe de töti i bestiòon de la Tèra. I dùu i la fàta a tìighe.

El ditadùur catìif, sbrašelìit da la vója de òor,

el gh’àa fàt en tranél a Sichéo e el l’àa infilsàat

davàanti a j àaltar sèensa pensàa en mumèent

a’l dulùur gràant de so suréla. Per tàant tèemp el

gh’àa dìt nièent, o de le bàle, a l’amàante sbrašelìida da’l dulùur.

Ma in sógn, la puaréta la gh’àa vìst la figüüra de’l marìit

gnamò sutràat: el gh’àa svalsàat la fàcia smòorta e el gh’àa

fàt véder ‘l àaltar prufanàat e ‘l so stómech sbüšàat da’l fèr.

El gh’àa dìt cùma j éera ‘ndàte veramèent le ròbe.

Pò el l’àa cunvincìida a scapàa, de ‘ndàa vìa da Cartàgine.

E per dàaghe na màan el gh’àa cunfidàat dùa gh’éera,

sguarnàat sóta tèra, en tešòor antìich, n’abundàansa d’òor

e d’argèent che nisöön cugnusìiva.  Didòone, töta emusiunàada

a sèenter chéesta stòoria de dulùur, la s’è preparàada a scapàa,

cun di cumpàgn fidàat tra chéi chi gh’ìiva paüüra de Pigmalióone.

I cungiüràat i gh’àa purtàat vìa le nàavi bèle próonte per pàarter

e i jàa cargàade d’òor: le richése de’l gràan piuciòon

j è stàate purtàade jà per màar, e na dóna la gh’àa

cumandàat l’uperasiòon. Pò j è rivàat in de’l pòst

‘ndùa adès te vedarèet végner sö le müüra

grandiùuše e le cà de la nóoa Cartàgine.

I gh’àa cumpràat tàanta tèra quàanta na mišüüra

na pél de tòor tajàada sutìila. Per chéesto la citàa

l’è ciamàada àan cu’l nùm de Bìirsa (11). Ma dišìime, vuàalter ch’ìi sìi?

Da che paées vegnìi? Indùa pensèe de ‘ndàa?

Cun na bufàada gréeva Enéea el gh’àa rispòst: “O Déea,

se gh’èsi de pàarter da l’inìsi de le nòostre disgràasie

e té te gh’èset la vója de scultàa la stòoria di nòoster guàj,

prìma de vìighe finìit se sararès el céel

e Èespero el pudarès saràa sö la lüüs de’l dé.

Na tempestàada la n’àa sbürlàat sö le spiàge de Lìibia

dòpo vìighe giràat per en bèl pòo per tàanti màar,

partìit da l’antìiga Tròoja (se per càašo el nùm de Tròoja

el füdes rivàat a le vòostre uréce). Me sùunti Enéea, el pìio,

famùus infìna a le stéle, e sö la flòta pòorti cun mé

i Làari scampàat a’l nemìich. Cèerchi l’Itàalia, la bèla cöna

de la me ràsa nasìida da Giòove. Sùunti ‘ndàt adrée a la fürtöna

e me sùunti imbarcàat sö’l màar de la Frìigia (12) cun vìint nàavi:

Vénere la n’àa insegnàat la stràada. Me n’è restàt sèt apéena,

inturciàade da’l vèent e da j óonde, e sèensa éser cugnusìit

da la gèent, vòo a la céerca de fürtöna, casàat jà da l’Euròopa e

da l’Àašia, e sùunti chì in méša a i dešèert de la Lìibia”. 

 (11) Birsa: vocabolo di origine greca che significa “pelle di bue”.

 (12) Sul mare della Frigia: il mare antistante l’Asia Minore ed in particolare la Troade.

 

Agostino Melega  maggio 2022 Cremona